روانشناسی اخلاق از نظرگاه مولانا

این سخنرانی در اولین رستخیز ناگهان و در تاریخ 27 دی ماه 1389 و به اهتمام مؤسسه سروش مولانا برگزار شده است.

مصطفی ملکیان در این سخنرانی به رابطه عشق و اخلاقی بودن می‌پردازد.

در اين نشست استاد مصطفی ملكيان با طرح اين سوال كه از نظر مولانا چه عاملی باعث شكاف بين معرفت اخلاقی و عمل اخلاقی ميشود؟  اين مسئله را مهمترين مسئله در روان شناسی اخلاق میداند كه مولانا بيشتر در مثنوی و كمتر در فيه ما فيه و مكتوبات خود اشاراتی به آن دارد.

مسئله این است که چرا معرفت اخلاقی لزوما به عمل اخلاقی نمی انجامد. پاسخ های مختلفی به این سوال داده اند و پاسخ مولانا به این سوال آن است که « عشق می تواند شکاف بین معرفت اخلاقی و عمل اخلاقی را پر کند»؛ به تعبیر دیگر کسی که عاشق باشد بین فکر و عمل او هیچ فاصله ای وجود ندارد و دقیقا آن گونه زندگی می کند که می اندیشد، اما سوالی که در اینجا وجود دارد آن است که عشقی که مولانا از آن سخن می گوید چیست؟

ملكيان برای تبیین این مسئله به سه نوع عشق در فرهنگ جهانی اشاره کرد: 1) عشق اروتیک، 2)عشق فیلیایی و 3)عشق آگاپه ای.

گزیده‌ای از متن سخنرانی:

آنکه عاشق باشد، لزوماً اخلاقی زندگی می‌کند!

به‌نظر مولانا آنچه باعث می‌شود معرفت اخلاقی ما در عین اینکه کامل است، به عمل اخلاقی متناسب نينجامد، این است که ما از عشق محرومیم‌.

از نگاه مولانا اگر می‌خواهید معرفت اخلاقی شما به عمل اخلاقی متناسب با آن بینجامد، باید عاشق شويد؛ چراكه فقط عشق شکاف میان معرفت اخلاقی و عمل اخلاقی را پر می‌کند.

از نظر او كسی كه عاشق شده باشد، لزوماً اخلاقی زندگی می‌کند. حتّی او معتقد است یزید اگر عاشق می‌شد، بایزید و شیطان اگر عاشق می‌شد، جبرئیل می‌شد.

دیو اگر عاشق شود هم گوی برد
جبرئیلی گر شود دیوی بمرد
(مثنوی، ۶/ ۳۶۶۱)

أسْلَمَ الشَّیْطان آنجا شد پدید
که یزیدی شد ز فضلش بایزید
(مثنوی، ۶/ ۳۶۶۲)

اگر نظر عشق بر انسان‌های مجرم بیفتد، همهٔ جرم‌هایشان تبدیل به چله‌نشینی‌های ریاضتمندانه می‌شود.

عشق اکسیری است که مسِ وجود ما را به زر و جرم را به نماز بدل می‌سازد و ما را از یک انسان غیراخلاقی به انسانی اخلاقی تبدیل می‌کند.

مولانا گاهی چنان از عشق سخن می‌گوید که گویی تمام اجزای جهان عاشق‌اند. در ‌نظر او گرگ و خرس و شیر هم عشق را می‌شناسند. او در بسیاری از موارد، حتی خدا را هم عاشق می‌داند.

راستی اين چگونه عشقی است که اگر در کسی پدید آید، همۀ بدی‌ها در او زایل می‌شوند؟