رينولد نيكلسون

رينولد آلن نيكلسون، از نامدارترين خاورشناسان قرن، در اوتِ سال 1868 ميلادى در شهر كِيْلِى (Keighley)، در ناحيه يوركشاير انگلستان، به دنيا آمد. در دوره کودکی از کتابخانۀ پدربزرگش بهره فراوان برد و پس از طى تحصيلات مقدماتى در سال 1887 به دانشكده ترينتى، در دانشگاه كمبريج راه يافت. در اين دانشگاه به فراگرفتن زبان‌هاى كهن، يونانى و لاتين، مشغول شد و بر اثر استعداد فراوان و پشتكارِ مثال زدنی‌اش به دريافت جوايزى چند نائل آمد؛ به عنوان نمونه در ۲۴ سالگی جایزۀ اول دانشگاه کمبریج در رشته زبان‌های هندی را از آنِ خود کرد. در كمبريج به آموختن زبان عربى همت گماشت، براى تكميل معلومات عربى خود به ليدن و استراسبورگ سفر كرد و در آن ديار از دروس دخويه (Digoeje) و نولدكه (Noldeke)، دو تن از بزرگ‌ترين خاورشناسان عصر، بهره گرفت. در سال 1891، بر اثر آشنايی با ايرانشناس شهير، ادوارد براون، به فراگرفتن زبان فارسى روى آورد. مصاحبت با ادوارد براون دریچه‌های معرفت و آشنایی با بزرگان شرق، به ویژه مولانا، را به روی او گشود. در سال ۱۹۰۱، در سی و سه سالگی، جانشین ادوارد براون در دانشگاه کمبریج شد، کرسی زبان فارسی را در اختیار گرفت و عضو رسمی آکادمی زبان فارسی شد. در سال 1933 در سن شصت و پنج سالگى دوران بازنشستگى را آغاز كرد و عنوان «استاد افتخارى دانشگاه» بدو داده شد. در سال 1940 به شهر چستر، در شمال غربى انگلستان، سفر كرد و چند سالى را در آنجا گذرانيد و در اوت 1945 از دنيا رفت.

      نيكلسون در سال ۱۹۰۳ میلادی با یکی از بستگانش، به نام سیسیلیا وارتی، ازدواج کرد. همسر او زنی ساده و خوش‌قلب بود و پیانو می‌نواخت. آنها در کنار یکدیگر زندگی آرامی را سپری کردند و هرگز صاحب فرزندی نشدند. خانم نیکلسون ده سال پس از درگذشت همسرش بدرود زندگی گفت.

      نیکلسون هرگز از اروپا خارج نشد و طبعاً نتوانست کشورهای شرقی مانند ایران، ترکیه، هندوستان و کشورهای عربی را که عاشق فرهنگ و ادبیات‌شان بود،  از نزديک ببيند. پشتکار او ستودنی بود و بی‌وقفه کار می‌کرد. او سال‌های طولانی از عمر گرانمایۀ خود را صرف تحقیق و تفحّص در متون کهن عرفانِ اسلامی کرد. شخصیت انسانی وی در اثر ممارست با فرهنگ عرفانی شرق، بیشتر از پیش آرام و متواضع شد و همین امر باعث شد که وی بدون ادعا و بی دریافت کمک از دیگران در دریای فرهنگ اسلامی به غوّاصی بپردازد. او درجات علمی معتبر و برجسته‌ای مانند دکترای ادبیّات، دکترای حقوق و عضويت فرهنگستان بریتانیا (F.B.A) را در كارنامه خود داشت، ولی هرگز این قبیل رتبه‌های علمی و اجتماعی باعث غرور و تكبر وی نشد. نیکلسون شعر هم می‌سرود و در سال ۱۹۱۱ میلادی مجموعه‌ای به نام «دُن و درویش» را منتشر ساخت.

تصحيح، ترجمه و شرح مثنوی معنوی    

       مهم‌ترين كار نيكلسون در طول سالیان متمادی، تصحيح مثنوی معنوی مولانا بود که تاکنون معتبرترين و متداول‌ترین نسخۀ مثنوی معنوی است. او برای این کار سترگ از زبان‌های انگلیسی، عربی، فارسی و ترکی که به خوبی بر آنها تسلط یافته بود، بهره ‌جست و برای تصحیح انتقادی مثنوی از ده نسخه از نفیس‌ترین نُسَخِ کهن و خطی قرن هفت و هشت بهره گرفت. البته او از نیمه دومِ مثنوی، خود دریافت که در این میان قدیمی‌ترین نسخه مثنوی که به «نسخه قونیه» معروف است و در موزه مزار مولانا در قونیه نگهداری می‌شود، از نظر او پنهان مانده است؛ پس بی‌درنگ درصدد تهیه نسخه عکسی آن برآمد، آن را تهیه كرد و به حوزه تحقیق و پژوهش خود افزود. مجموعه كارهای نيكلسون درمورد مثنوی شامل هشت جلد به شرح زیر است: 1) سه جلد اول شامل متن کامل فارسی مثنوی؛ یعنی هر جلد شامل ۲ دفتر است، 2) سه جلد بعدی شامل ترجمۀ مثنوی به زبان انگلیسی است و 3) دو جلد شامل تفسیر مثنوی به زبان انگلیسی. اگرچه شرح‌های مثنوی کم نیستند، اما شرح 800 صفحه‌ای نیکلسون بر مثنوی مولانا در 2 جلد به زبان انگلیسی از بهترين و دقيق‌ترين شروح مثنوی است. این کتاب وسعت اطلاعات و دانش این غربی اهل دل و فرهیخته را به‌ خوبی نشان می‌دهد؛ چراکه او برای نوشتن شرح خود بر مثنوی از 180 منبع تاریخی، عرفانی و ادبی استفاده کرده است. به ‌نظر کارشناسان، شرح او بر مثنوی عصاره نظرات دقیق و هوشمندانه خود او، به‌علاوه احاطه بر آرا و نظرات شارحان قبلی مثنوی به زبان‌های فارسی، ترکی و عربی است. ویژگی‌های مهم شرح مثنوی نیکلسون، توسط استاد حسن لاهوتی، مترجم فارسی آن، به شرح زیر خلاصه شده است: 1) رعایت ایجاز و پرهیز از اطناب در سخن، 2) رعایت امانت در نقل اقوال و آرا و پرهیز از هرگونه تعصب، 3) اتکا به روش صحیح علمی، 4) اتکا به منابع موثق و دست اول فارسی و عربی، 5) ارجاع به منابع و مآخذ غربی و نقل نظایر و مشترکات از آنها، 6) مراجعه به شروح دیگر مثنوی (فارسی، عربی و انگلیسی)، 7) اتکا به آثار مولانا خصوصاً مثنوی برای توضیح مشکلات، 8) بیان وقایع تاریخی، مآخذ قصص، امثال و حکم، ضرب‌المثل‌ها، اقوال و اعلام، 9) بیان شواهد قرآنی، آیات، احادیث، اخبار و روایات، 10) توضیح نکات ضروری لغوی و دستوری، 11) توضیح تعبیرات، تأویلات و استعارات دشوار، 12) شرح دقایق عرفانی، فلسفی و فقهی، 13) تجدید نظر در ترجمه انگلیسی برخی از ابیات مثنوی، 14) تجدید نظر در تصحیح چندین بیت مثنوی و نقل انتخاب مستدل و جدید آنها، 15) نقل نسخه بدل‌هایی که به هر علت در متن مثنوی مصحّح انتقادی وی نیامده است، 16) تصحیح بعضی نظرات شارحان دیگر که برای نوشتن شرح خود به آنها مراجعه کرده است.

      نیکلسون بدون هیچ کمک و پشتوانه مالی هزینه‌های سنگین عکس‌برداری از نسخه‌های کهن مثنوی را خود می‌پرداخت و از احدی چشمداشتِ یاری نداشت. او شروح مختلفی را که تا آن تاریخ بر مثنوی نوشته شده بودند، جمع‌آوری كرد و مورد پژوهش قرار داد و در نهایت اثر سترگ خود را با غنای هر چه بیشتر بین سال‌های 1925 تا 1940 میلادی منتشر کرد. ویرایش، ترجمه و تفسیر ۲۶۰۰۰ بیت از کتاب بزرگی مانند مثنوی عمری هجده ساله از نیکلسون گرفت، ولی زحمات او به بار نشست و کارش مورد تقدیر و استفادۀ میلیون‌ها انسان در سراسر جهان قرار گرفت. استاد فروزانفر، مولوی‌شناس برجستۀ ایرانی، شرح و تفسیر او را بسیار ستوده و گفته است:«شرح استاد فقید رینولد آلن نیکلسون بر مثنوی، به زبان انگلیسی، طبع لیدن ۱۹۳۷ که بی‌گمان دقیق‌ترین شروح بر مثنوی است، بر اصول صحیح انتقادی و با ذکر مآخذ و اسناد تدوین شده و برای کشف اسرار و حل رموز مثنوی مرجعی قابل اعتماد است».

آثار نيكلسون

استاد رينولد نيكلسون بيش از سی و پنج کتاب و چهل و هشت مقاله علمی و پژوهشی، در زمینه‌های گوناگون، از خود به یادگار گذاشته است که در زير به تعدادی از آنها اشاره می‌شود:

الف) ترجمه‌ها از زبان‌های فارسی، عربی و تركی به انگليسي

1. ترجمه منتخبی از غزليات ديوان شمس تبريزی (سال ۱۸۹۸).
2. ترجمه قسمت‌هایی از رسالۀ الغفران، اثر ابولعلاء معرّی (۱۹۰۰) .
3. ترجمه كشف المحجوب هجويری (سال‌های 1911 و 1936)
4. ترجمه خلاصۀ تاریخ گزیدۀ حمدالله مستوفی قزوینی (1913) .
5. ترجمه اسرار خودى، اثر اقبال لاهورى، به همراه مقدمه و حواشى (سال ۱۹۲۰).
6. شعر و نثر شرقی (1922 میلادی)، شامل اشعاری از ابوسعید‌ابوالخیر، انوری، عطّار، باباطاهر، فردوسی، سعدی، عنصری، حافظ، دقیقی و رودکی.
7. ترجمه مثنوي معنوي (انتشاریافته بین سال‌های ۱۹۲۵ و ۱۹۴۰).
8. ترجمه ترجمان الاشواق محی الدين ابن عربی.
9. اشعار غنايى فارسى. ترجمه سى و شش قطعه از آثار شعراى ايران.
10. يك ايرانى پيشرو دانته. ترجمه و تلخيصی از «سير العباد الى المعاد» اثر منظوم سنايى غزنوى.
11. ترجمه پنج غزل از حافظ و اشعارى از عطار، سعدى، مولوى و ابن فارض در كتاب شاهزاده و درويش.

ب) تصحيح‌ها

1.  تصحيح مثنوى معنوی. اين كتاب را نيكلسون تصحيح كرده و آن را به انگليسى ترجمه و تفسير نموده و در هشت مجلد به چاپ رسانده است.
2. تصحيح تذكرة الاولياء (1905 و 1907)، اثر معروفِ فريدالدين عطار نيشابوری.
3. تصحيح ترجمان الاشواق (1911). اين ديوان، اثر ابن عربى، صوفى مشهور اندلسى است كه نيكلسون آن را به انگليسى ترجمه و شرح كرده است.
4. تصحيح أللُّمَعُ فِى التَّصَوُّفِ (1914).اين كتاب اثر ابونصر سراج طوسى است كه نيكلسون آن را به چاپ رسانده و خلاصه‏‌اى از آن را به انگليسى در پايان كتاب آورده است.
5. تصحیح فارسنامه ابن البلخی با همکاری جی استرنج (سال ۱۹۲۱).

ج) شروح و تفاسير

1. تفسير مثنوي معنوي به زبان انگليسي. اين شرح يكي از روشمندترين و دقيق ترين شروح مثنوي است و استاد حسن لاهوتي آن را به زبان فارسي برگردانده است(سال‌های 1925 تا 1940).

د) تأليفات

1. تاريخ ادبيات عرب (1907). اين كتاب تاكنون يازده بار در لندن به چاپ رسيده و از كتب دانشگاهى به شمار می‌رود. صفا خلوصى، آن را به زبان عربى برگردانده و تحت عنوان «تاريخ الادب العربى» به چاپ رسيده است.
2. یک دوره کتاب متن عربی برای مبتدیان زبان عربی (سال ۱۹۰۷).
3. مقدمه‌ای برای رباعیّات عمر خیّام که قبلا توسط ادوارد فیتز جرالد منتشر شده بود (سال ۱۹۰۹).
4. داستان‌های عرفانی، شامل ۵۱ داستان(سال ۱۹۱۳).
5. عرفاى اسلام (1914). اين كتاب درباره طريقت، اشراق و جذبه، عرفان، عشق الهى، اولياء و كرامات، مقام اتحاد بحث می‌كند و به وسيله خانم ماهدخت بانو همايى به زبان فارسى ترجمه شده است.
6. مقالات گوناگون در باب تصوف كه چهار مقاله از آنها را محمد باقر معين با عنوان «پيدايش و سير تصوف» به زبان فارسى ترجمه كرده است.
7. رومى، شاعر و عارف. اين كتاب براى آشنايى با احوال جلال الدين مولوى و اشعار او به زبان انگليسى نگاشته شده و اوانس اوانسيان مقدمه و حواشى كتاب را به عنوان «مقدمه رومى و تفسير مثنوى معنوى» از انگليسى به فارسى ترجمه نموده است.
8. مطالعات در تصوف اسلامی (1921).
9. مطالعات در شعر اسلامی، شامل گلچینی از ادبیات قدیم فارسی (سال ۱۹۲۱).
10. انتشار مجلّدی از مطالعات شرقی با همکاری تی. وی آرنولد که به ادوارد براون تقدیم شده بود (سال ۱۹۲۲) .
11. مفهوم شخصيت در تصوف (‏The Idea of Personality in Sufism). اين كتاب با عنوان «تصوف اسلامى و رابطه انسان و خدا» به وسيله محمدرضا شفيعى كدكنى به فارسى برگردانده شده است (سال ۱۹۲۵).
12. انتشار قصه‌هایی از معانی عرفانی، برگزیدۀ اشعار مولانا (سال ۱۹۳۱)
13. فهرستِ توصیفیِ نسخ خطّیِ شرقیِ ادارود براون، در یادنامۀ ادوارد براون (سال ۱۹۳۲).
14. مقدمه‌ای بر ترجمۀ قرآن به انگلیسی به وسیلۀ ای. اچ. پالمر (سال ۱۹۳۳).

هـ) اشعار

• شاهزاده و درويش، شامل چهل و هفت قطعه شعر از نيكلسون.