مولانا و حسرت ایمان

این سخنرانی در چهارمین نشست رستخیز ناگهان و در 29 فروردین 1390 و به اهتمام مؤسسه سروش مولانا برگزار شد.

دکتر توکلی در این سخنرانی از مفهوم ایمان که مفهومی بسیار شناور است سخن گفت. همچنین به طرح سؤالاتی در مورد ایمان پرداخت: اساساً ایمان دقیقاً به چه چیزی گفته می‌شود؟ پیوند دقیق ایمان و اعمال چیست؟ آیا ایمان از جنس تجربه است یا از جنس اعتقاد؟ آیا ایمان آموختنی است؟
ایشان در این سخنرانی بحث اصلی خود را بر پایه داستان بسیار کوتاه «گبر زمان بایزید» پی گرفت. به تعبیر توکلی در نظر مولانا حس حسرت به ایمان واقعی شاید در نهاد همه مردم وجود داشته باشد اما بایزیدی لازم است تا این حسّ خفته را بیدار کند.

از نکات مهم مطرح شده در این سخنرانی که بر پایه این حکایت است این است که ایمان اساساً واجد این ویژگی است که به بیرون از دایره خود اثر می‌گذارد. اهمیت مصداق عینی نیز از نکات قابل برداشت از این داستان است. به نظر ایشان همواره باید یک مصداق عینی یا تجسم واقعی از ایمان وجود داشته باشد که البته در جامعه دینی به دلیل همان فاصله‌ای که بین مفهوم ایمان و مؤمن است کمتر با آن روبرو می‌شویم. دکتر توکلی جریان ادب قلندری و مغانه و سنت ملامتی گری را نیز سربرآورده از درون همین اندیشه می‌داند. در ادبیات قلندری به باز اندیشی مرزبندی بین کفر و ایمان می‌رسیم، رها شدن از بند کلیشه و از افقی بالاتر نگریستن، نقد ایمان رایج و کفر و ایمان را از چشم انداز فراتر دیدن و در نهایت همان نگاه گبر قصه ما که تمایزی بین خود و انبوه مؤمنان دیگر نمی‌بیند. ایمان در این افق دسترس ناپذیر و بسیار رازآلود است و حسّ حسرت و فاصله به کسی که وارد این چشم‌انداز و این فضا شده باشد منتقل خواهد شد.