7 شهریور 1401
عظمتی که در قالب یک نام نمی‌گنجید
نامها و القاب متعددی برای مولانا وجود دارد که هر یک خاستگاه و دلیل تاریخی و معنوی خاص خود را دارند. شاید بتوان از عبارت مطول منسوب به مولانا نتیجه گرفت که عظمت او در نظر مناقب‌نامه‌نویسان و نامگذاران و محققان چنان بوده که نمی‌توانسته‌اند به نام‌هایی محدود و متداول بسنده کنند. آن عبارت از این قرار است: «مولانا خداوندگار جلال‌الدین محمد بن محمد بلخی رومی» که به قول فرانکلین دین لوییس کاروانکی باید تا بارش کنند.
چرا رومی؟
لقب رومی که مولانا در مغرب‌زمین به آن شهرت دارد، نامی‌ست که از محل زندگی او پس از مهاجرت برگرفته شده است. او در آناتولی زیست و آنجا امروز ترکیه است اما در آن زمان از دیدگاه اسلامی «روم» به شمار می‌رفت. شبه‌جزیره آناتولی که به بیزانس یا امپراتوری روم شرقی تعلق داشت، تقریباً در این اواخر به دست مسلمانان فتح شد و حتی در آن زمان که در سلطه فرمانروایان مسلمان ترک درآمد، نزد عرب‌ها، ایرانیان و ترک‌ها به ناحیه جغرافیایی روم معروف بود. به این دلیل عده‌ای از شخصیت‌های تاریخی که در آناتولی به دنیا آمدند یا با آن پیوند یافتند به «رومی» شهرت پیدا کردند که به همان معنای اهل روم است. از این‌روست که مولانا جلال‌الدین را در کشورهای اسلامی عموماً به نام رومی نمی‌خوانند.
جلال‌الدین، لقبِ ادبا و علما
نامی که هنگام تولد بر مولانا نهادند، محمد بود. مانند پدرش و البته همانند پیامبر اسلام. با این حال پدرش از همان کودکی او را جلال‌الدین می‌خواند، یکی از القابی که در دوره میانه برای عالمان دین، ادیبان و سیاستمداران دنیای اسلام متعارف بود. لقب مولانا هم تا حدی از نظر معنی همانند لقب پدرش بهاءالدین است. ضمن این‌که پیش از او لقب پدرش مولانا بوده است. با این حال در دو مورد از منابع مؤلفان غیرمولویه (رساله اقبالی سمنانی و تاریخ گزیده مستوفی) هردو از او با لقب مولانای رومی نام برده‌اند.
در منابع بعد از آن خصوصا در منابع متأخر فارسی، صورت دیگری از لقب مولانا یعنی «مولوی» را می‌بینیم. این لقب نخستین بار در شعر قاسم انوار آمده و بر آن گواهی داده شده است. همچنین در اثری از کمال‌الدین حسین خوارزمی که از معاصران قاسم انوار در قرن نهم است.
بلخی، لقبی ناظر بر خاستگاه خانوادگی
بعضی از مدخل‌‌ها و دایرة‌المعارف‌ها و فهرست‌های اعلام کتاب‌های فارسی از مولانا با نام مولوی جلال‌الدین بلخی نام می‌برند که بر خاستگاه خانواده او یعنی منطقه بلخ در افغانستان امروز دلالت دارد.
با این همه خود مولانا در دیباچه مثنوی معنوی که نوشتاری‌ست به نثر، خود را از این قرار معرفی می‌کند:
«این بنده ضعیف محتاج به رحمت خداوند تعالی محمد بن محمد بن حسین بلخی…»
برگرفته از:
مولانا، دیروز تا امروز، شرق تا غرب. دین لوییس، فرانکلین. ترجمه حسن لاهوتی. نشر نامک
